Hrišćanski simbolizam (1): Krst

Crux ansata u jednom koptskom
rukopisu  Novog zaveta
(Codex Glazier, 4-5 vek n.e.)

Od svih hrišćanskih simbola, krst je najrasprostranjeniji i najviše poštovan jer predstavlja instrument Isusovog mučeništva, stradanja, ali i iskupljenja za čovečanstvo. Kao ornamentalni motiv, prvi put se javlja još u praistoriji. Tokom neolita često je korišćen kao dekorativni element na keramici; u bronzano doba susrećemo ga na Kritu, u Tirinsu i na egejskim ostrvima; za vreme halštata (starijeg gvozdenog doba) na čitavom ilirskom području, a posebno na Glasincu, i to kao ornament na bronzanim dugmetima i drugom nakitu. Međutim, za sada nisu pronađeni dokazi da je krst i u ovim kulturama imao neko simbolično i sakralno značenje, osim u Egiptu gde ga nalazimo u obliku slova T, pod imenom ankh. Ovaj crux ansata (krst sa drškom), kako su ga prozvali egiptolozi, jeste hijeroglif koji označava život i, u skladu s tim, dobio je u egipatskoj ikonografiji analogno značenje. Kasnije ankh prelazi u koptsku umetnost kao ideogram za Isusa koji nas vodi večnom životu pa je često kombinovan s pravim krstom ili sa Isusovim monogramom.


Pravi krst Crux immissa javlja se u starohrišćanskoj ikonografiji u dva oblika: s jednakim kracima i sa dužim vertikalnim krakom. Onaj prvi pojavljuje se oko 150. godine na štuku lokulusa u katakombama sv. Priscile, i upotrebljava se sve do početka V veka, kada ga je na Zapadu potisnuo izduženi (latinski) krst; dok se na Istoku i dalje zadržao (grčki krst).

Rimski vojnik sa svastikom
- crux gammata - na tunici
(Villa Romana del Casale, Sicilija,
IV vek n.e.)

U vreme progona hrišćana, koriste se za maskiranje pravog krsta drugi znakovi, kao već spomenuti egipatski ankh. Ovde spada i crux commissa u obliku slova T, odnosno rimskog patibula na kome su osuđenici razapinjani. I zato već Klement Aleksandrijski zove „Tau“ slovom Gospodnjega znaka. Za maskiranje krsta koristio se i crux gammata, apokaliptički tetragrammaton, nazvan tako jer je sastavljen od četiri slova gamma spojenih u jednoj tački. To je ista ona svastika koja je, počev od neolita, pronađena na bezbroj spomenika različitih praistorijskih kultura. U Indiji je simbol Sunca i vatre, te životne snage koja iz njih izvire, a na Zapadu služi kao najrasprostranjeniji apotropaion (amulet). Njoj se pridavalo različito značenje, i zbog sličnosti sa krstom prvi hrišćani upotrebljavaju svastiku kao zamenu za krst na grobnim stelama. Svastika se često kačila i kao clavus na tunici hrišćana. Primer takve upotrebe je i grobna stela iz Zenice, na kojoj tri od četiri prikazane osobe nose svastiku.
Konačno, kao ideogram za Isusa upotrebljavao se i crux decussata – kosi krst u obliku slova X, koji je istovetan rimskom broju 10 (X).
Nakon uspostavljanja verske tolerancije 313. godine, nestala je i potreba da se prikriva krst. On čak postaje državnim grbom i okružen vencem, kao crux coronata, stavlja se umesto rimskog orla na labarum (zastavu) rimskih legija, zatim na novac i nakit. Venac oko krsta obično je od lovorovog lišća, povezan trakom, ali ga kasnije zamenjuje obična kružnica.
Uporedo s krstom upotrebljava se i hristogram. On se sastoji ili od kombinacije početnih slova imena Iesus Hristos ili, prema grčkoj praksi, od prva dva-tri početna slova imena, pa tako nastaju različite varijante. U Konstantinovo doba najčešći oblik je kombinacija grčkih slova X i P, koja se u spisima često upotrebljava kao compendium scripturae, ili skraćenica, pa se u formuli in Christo Deo ime Hrista označava monogramom. Na grobnim spomenicima, kao npr. u Saloni, ovakvi monogrami ponekad stoje izvan teksta natpisa, označavajući time da grob pripada hrišćaninu. Skraćenica IH (Iesus) je mlađa od ovih, a još kasnije je ušla u upotrebu skraćenica IXC (Iesus Christos Soter).

Izvor: Đuro Basler - Kršćanska arheologija (Crkva na kamenu, Mostar, 1986)